Τα ζώδια στη βυζαντινή κοσμοαντίληψη

Μονή Lesnovo

Τα ζώδια στη βυζαντινή κοσμοαντίληψη δηλώνουν συγκεκριμένους αστερισμούς του Σύμπαντος, παραπέμπουν στο Θεό-Δημιουργό και ουδόλως έχουν σχέση με τα λεγόμενα ζώδια της σημερινής Αστρολογίας.

Διακηρύσσουν από κοινού μετά των αγγέλων την αϊδιότητα του Λόγου και συγχρόνως δοξολογούν ακαταπαύστως τον Δημιουργό, κατά τον ψαλμωδό (αινείτε αυτόν πάντα τα άστρα και το φως). Είναι, επίσης, σε όλους γνωστό, ότι ο κύκλος των ζωδίων ιστορείται σε πλήθος ναών και φορητών έργων, ήδη στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια.

Στη μονή Lesnovo (1346/7) έχουν φιλοτεχνηθεί οι Αίνοι με τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου γύρω από τη μορφή του Παντοκράτορος.
Το θέμα κοσμεί επίσης το παρεκκλήσιο της Κουκουζέλισσας στη Μ. Λαύρα (1715).

Ο ζωδιακός κύκλος περιβάλλει την Παναγία σε μεγάλο αριθμό εικόνων κρητικής τέχνης με θέμα το «Επί σοι χαίρει» Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι ζώδια καθώς και προσωποποιήσεις Μηνών και Εποχών απαντούν και σε λειτουργικά βιβλία της βυζαντινής περιόδου, όπως στο Τυπικό της μονής Βατοπαιδίου του έτους 1346 (κωδ. 1199)

Ο Φ. Κόντογλου υποδεικνύει ακόμη και την ιεραρχική τάξη με την οποία τα ζώδια πρέπει να εικονίζονται!

“Σπάνια απεικόνιση αποτελεί η αγιογράφηση του ζωδιακού κύκλου γύρω από τον Ήλιο και τη Σελήνη, συμβολίζοντας εμφανώς, την Υπεραγία Θεοτόκο ως υπερλάμπουσαν κάθε αστερισμού ή πλανήτη, μέσα από την οποίαν πέρασε ο Χριστός, ο νοητός Ήλιος για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Γίνεται αναφορά ακόμα στο Θεοτοκάριον που έγραψε ο Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης ο Νάξιος:… χαίρε κύκλε λαμπρότατε, δώδεκα ζωδίων, δι ου μέσου ώδευσεν Χριστός ο ήλιος. Και οικονομίας ενσάρκου, υπέρ σωτηρίας ανθρώπων, πάσαν την περίοδον επλήρωσεν.

Λεπτομέρεια από το βημόθυρο του Αγίου Γεωργίου της Άρπερας στην Τερσεφάνου

Τα κεφαλαία γράμματα ανά δύο μέσα σε κύκλο Κ.Κ – Α.Ξ – Τ.Θ – Ε.Λ. που τοποθετεί ο αγιογράφος Θεοφάνης ερμηνεύονται με τη φράση: ΚΥΡΙΕ ΚΥΡΙΕ [Κ.Κ] ΑΝΟΙΞΟΝ [Α.Ξ] ΤΗΝ ΘΥΡΑ [Τ.Θ] του ΕΛΕΟΥΣ [Ε.Λ.].

Πηγή: Βασίλης Βασιλείου, Ο ιστορικός ναός του Αγίου Γεωργίου της Άρπερας στην Τερσεφάνου, σσ.54 – 55, 2011. Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο.

Μια σπάνια εξαιρετική παράσταση – τοιχογραφία, ανώνυμου αγιογράφου, από τον νάρθηκα του Ι. Ν. των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στις Μηλιές του Πηλίου, ο οποίος φέρει την επιγραφή «Ο μάταιος βίος του πλάνου κόσμου». Ένας τροχός συμβολίζει το έτος που κυλάει. Μια περιστροφή του τροχού αντιστοιχεί στο πέρασμα ενός ημερολογιακού έτους. Στην περιφέρεια του τροχού είναι ζωγραφισμένος ο ζωδιακός κύκλος. Κάθε ζώδιο συμβολίζει κι ένα μήνα του έτους. Στο εσωτερικό του τροχού οι εποχές. Για την άνοιξη ένας νέος παίζει λύρα, το καλοκαίρι θερίζει ενώ το χειμώνα, γέροντας, ζεσταίνεται στη φωτιά. Στο κέντρο του κύκλου ηλικιωμένος βασιλιάς «ο Μάταιος Κόσμος».