Οι υμνογράφοι του Τριωδίου

πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου

Σημείωση. Στο παρακάτω άρθρο γίνεται ερευνητική καταγραφή των υμνογράφων του Τριωδίου, χωρίς να γίνεται εκτενής αναφορά στους υμνογράφους της Μεγάλης Εβδομάδος. Για τους υμνογράφους αυτούς και για τα έργα τους έχουμε δημοσιεύσει παλιότερα σχετικό άρθρο.

…………………………………………………………………..

Ο καταρτισμός του σημερινού έντυπου Τριωδίου έγινε σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Ευάγγελος Θεοδώρου, «το Τριώδιο είναι αποτέλεσμα μιάς «μακράς εξελίξεως ,γενομένης απ΄αυτής της αποστολικής εποχής μέχρι του τέλους των βυζαντινών χρόνων»

Μέχρι τον 6^ο αιώνα το Τριώδιο αποτελούνταν  από ψαλμούς  και αναγνώσματα. Μόνο για  την Κυριακή υπήρχε ένα τροπάριο ,το  ιδιόμελο, που ψάλλεται και σήμερα στα απόστιχα του Εσπερινού της Κυριακής, όπως π.χ.το  «Δεύτε εκκαθάρωμεν εαυτούς…» (Α Κυριακή των Νηστειών). Στην Κων/πολη την ίδια εποχή,  μετά το προφητικό ανάγνωσμα της Τριθέκτης υπήρχε και ένα τροπάριο. Ο ποιητής των τροπαρίων αυτών ήταν ο Όσιος Αυξέντιος ,που ασκήθηκε στην Βιθυνία.

Ο Άγιος Σωφρόνιος,  που εμφανίζεται στην Παλαιστίνη κατά τον 7^ο αιώνα, ως «έξοχος ποιητής και ρήτωρ» πλούτισε τον ασματολογικό κύκλο με αρκετά Ιδιόμελα.

Μετά τον Πατριάρχη Σωφρόνιο ,σύμφωνα με τον Σωφρόνιο Ευστρατιάδη, «άρχεται ολόκληρος σειρά διαπρεπών Παλαιστινίων υμνογράφων των οποίων τα ποιήματα καθόρισαν τον χαρακτήρα και τον καταρτισμό της μελλούσης συλλογής του Τριωδίου και μόρφωσαν ένα εκ των θεμελιωδών αυτού τμημάτων. Κατά την περίοδο αυτή η εκκλησιαστική ποίησις εισέρχεται εις νέον στάδιο δια των λεγομένων Κανόνων. Εφευρέτης αυτού θεωρείται ο Ανδρέας Κρήτης».

Στον Άγιο Ανδρέα αποδίδονται τα εξής:

-Ο Κανόνας της Τετάρτης της Τυρινής περί νηστείας.

-Ο Μέγας Κανόνας της Πέμπτης της Ε΄εβδομάδας.

-Ο Κανόνας της εσπέρας της Παρασκευής πρό των Βαϊων.

Μετά τον Άγιο Ανδρέα εμφανίζονται οι δύο μεγάλοι υμνογράφοι Ιωάννης ο Δαμασκηνός και ο Κοσμάς; Μαϊουμά, μοναχοί της Λαύρας του Αγίου Σάββα. Σε αυτούς αποδίδονται ύμνοι της Μεγάλης κυρίως εβδομάδος. Στον Δαμασκηνό αποδίδεται ο κανόνας του Αγίου Θεοδώρου της Παρασκευής της Α εβδομάδας των Νηστειών.

Μεταγενέστεροι απ΄ αυτούς είναι,ο Ανδρέας ο πηρός ή Τυφλός και ο Στέφανος Σαββαϊτης. Ο Ανδρέας ο Πηρός έγραψε κατανυκτικά ιδιόμελα από της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου και εξής σε κάθε μέρα εκτός των Σαββάτων.Ο Στέφανος συνέθεσε ιδιόμελα της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου ,της Κυριακής του Ασώτου,της Ε΄εβδομάδος των Νηστειών και του Σαββάτου του Λαζάρου(Καλλίστου Μηλιάρα  «Ιστορική επισκόπηση του Τριωδίου).

Κατά τον 8^ο αιώνα εμφανίζεται ο υμνογράφος Ηλίας(+797) Πατριάρχης Ιεροσολύμων «υπέρμαχος των αγίων εικόνων». Σε αυτόν αποδίδεται ο κανόνας της Δ΄Κυριακής περί του πεσόντος εις τους ληστάς «Ωμοιώθην,Χριστέ,τω εν χερσί των ληστών περιπεσόντι..»

Κατά την περίοδο αυτή στην Κων/πολη εμφανίζονται ως υμνογράφοι οι Πατριάρχες Κων/πόλεως Γερμανός(+740) και Ταράσιος(+850).Σύμφωνα με τους ερευνητές Ευάγγελο Θεοδώρου και Θ.Ξύδη στον Γερμανό αποδίδονται:Το ιδιόμελο του Σαββάτου του Λαζάρου «Μέγα και παράδοξο θαύμα τετέλεσται σήμερον..»και τρείς κανόνες .Οι κανόνες είναι αφιερωμένοι:Στον Άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα («Τω ρυσαμένω.Εν τη αγία σου καταυγαζόμενοι μνήμη»),στους προφήτες κατά την Α εβδομάδα της Τεσσαρακοστής (« Τω ρυσαμένω τον Ισραήλ. Τα ακροθίνια της νομικής ευσέβειας» και στην Παρασκευή πρό των Βαϊων («Τω εκτινάξαντι ..Ως προεόρτιον χαράν την του Λαζάρου ανάστασιν» ).

Στον Πατριάρχη Ταράσιο ανήκουν τα δύο ιδιόμελα της Κυριακής της Ορθοδοξίας («Η χάρις επέλαμψε της αληθείας…» και «Οι εξ ασεβείας εις ευσέβειαν προβάντες…») καθώς και το  Κοντάκιο  της ημέρας αυτής «Ο απερίγραπτος Λόγος του Πατρός…».

Στα χειρόγραφα υπάρχει ακόμα ένας κανόνας που αποδίδεται στον Άγιο Ταράσιο,περί νηστείας «Τω την άβατον.Αδιαλείπτως ταις ηδοναίς του σώματος.(Ε.Θεοδώρου.η μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου).

Κατά τον 9^ο αιώνα εμφανίζεται στην Κων/πολη ο υμνογράφος Θεόδωρος Στουδίτης (+826) ηγούμενος της Μονής Στουδίου.Ο Θεόδωρος Ξύδης γράφει σχετικά: «Ιδίως ποιητής του Τριωδίου είναι ο Θεόδωρος Στουδίτης μαζί με τον αδελφό του Ιωσήφ τον Θεσσαλονίκης.Μιμητής του Κοσμά Μαϊουμά έγραψε κανόνες και τριώδια ιδίως στην Μεγάλη Τεσσαρακοστή….Στο έντυπο Τριώδιο,σύμφωνα με μαρτυρίες χειρογράφων κωδίκων(Λαύρας 1202,Εθνικής βιβλιοθήκης Παρισίων 244 και Βατικανού 771) στον Θεόδωρο Στουδίτη αποδίδονται οι πλήρεις κανόνες του Σαββάτου και της Κυριακής των Απόκρεω,του Σαββάτου της Τυρινής και της Γ΄Κυριακής Νηστειών ή Σταυροπροσκυνήσεως,έπειτα τα Τριώδια στις καθημερινές κάθε εβδομάδας της Μ.Τεσσαρακοστής και τα τέσσερα Τετραώδια των Σαββάτων της Β΄,Γ.Δ και Ε εβδομάδος καθώς και τα προσόμοια στιχηρά και τα καθίσματα κάθε ημέρας  της Τεσσαρακοστής»

Όπως σημειώνουν οι ερευνητές Κ.Μηλιαράς,Θ.Ξύδης και Ε.Θεοδώρου το περιεχόμενο των ασμάτων του Αγίου Θεοδώρου του Στουδίτη στην Τεσσαρακοστή συνάδει με τον κύκλο των αναμνήσεων των ημερών της εβδομάδος.Τα άσματα της Τετάρτης και της Παρασκευής αφιερώνονται στον Σταυρό και τα Πάθη του Χριστού και τα άσματα της Πέμπτης εγκωμιάζονται οι Άγιοι Απόστολοι.Τα Τετραώδια των Σαββάτων «διαλαμβάνουσι περί των κεκοιμημένων και των μαρτύρων,τα δε της Δυτέρας και Τρίτης περί μετανοίας».

Ο Ιωσήφ Στουδίτης αποτελεί τον δεύτερο βασικό υμνογράφο του Τριωδίου, που προέρχεται από την εκκλησία της Κων/πόλεως. Συνέταξε κύκλο κανόνων από την Δευτέρα της πρώτης εβδομάδος της Τεσσαρακοστής μέχρι του Σαββάτου πρό της Πεντηκσστής. Για τις ημέρες της Τεσσαρακοστής ,εξαιρέσει των Σαββάτων, ο Ιωσήφ έγραψε διπλή σειρά Τριωδίων και στιχηρών. Στο έντυπο Τριώδιο έμεινε μόνο η πρώτη σειρά των Τριωδίων αυτού.

Τρίτος υμνογράφος, μιμητής του Οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου ήταν ο Κλήμης ,μαθητής του Θεοδώρου που  πιθανώς διαδέχτηκε αυτόν στην ηγουμενία της Μονής. Συνέταξε κανόνες που φέρουν το όνομά του στις ακροστιχίδες («Κλήμεντος» ή «Κ(λ)ήμεντος» όταν αφαιρέθηκε η β ωδή).

Άλλοι Στουδίτες υμνογράφοι του Τριωδίου με  τα αντίστοιχα υμνογραφήματα είναι:

-Πέτρος Στουδίτης: Κανόνας στην Κυριακή του Ασώτου-«Γήν εφ΄ην ουκ έλαμψεν. Πάντες νυν βοήσωμεν»

-Νικόλαος Στουδίτης: Κανόνας στο Σάββατο της Ε΄εβδομάδος . « Ανοίξω.Ηρέτισας άχραντε λαόν και πόλιν Βασίλειον»

-Δανιήλ Στουδίτης:Κανόνας της Ε εβδομάδος περί του ολουσίου και του Λαζάρου «Ως εν ηπείρω.Αποσφαλέντες απάτη θείας ζωής»

-Βασίλειος Στουδίτης:Κανόνας της Ε΄Κυριακής . «Ως ηπείρω. Άρτι το ξύλον το θείον.»

-Μάρκος Στουδίτης: Κανόνας στην Αγία Μαρία την Αιγυπτία.

«η κεκομένη την άτομον.Τω τρισηλίω φωτι προσπελάσαντι» (Τριώδιο Βατοπαιδίου αριθμ.315-949)

Στον 9^ο αιώνα ανάγονται και άλλοι γνωστοί υμνογράφοι της Εκλησίας Κων/πόλεως:Ο Πατριάρχης Μεθόδιος,η μοναχή Κασία ή Κασσιανή (συνέθεσε στιχηρά της Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου καθώς και το γνωστό δοξαστικό της Μ.Τρίτης «Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή.),ο αυτοκράτορας Θεόφιλος (αποδίδονται σε αυτόν  το ιδιόμελο της Κυριακής των Βαϊων «Εξέλθετε έθνη εξέλθετε λαοί..),ο μοναχός Μάρκος (διασώθηκε κανόνας στην Μαρία την Αιγυπτία,που υπάρχει στο Τριώδιο Βατοπαιδίου αριθμ.315-949), ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ ο σοφός (886-911)(αυτός συνέθεσε ιδιόμελα της Γ Κυριακής Βηστειών ,της Παρασκευής προ των Βαϊων και του Σαββάτου του Λαζάρου), Χριστόφορος Κωνσταντινοπολίτης (σε αυτόν αποδίδεται ο κανόνας της Κυριακής της Τυρινής περί του πεσόντος Αδάμ), Σέργιος Λογοθέτης (σε αυτόν αποδίδεται ιδιόμελο της Μ.Παρασκευής) και Γεώργιος Παπίας (και σε αυτόν αποδίδεται ιδιόμελο «Εξέδυσαν με τα ιμάτιά μου ..»της Μ.Παρασκευής).

Την περίοδο αυτή εμφανίζεται και το όνομα του υμνογράφου Θεοφάνους του Γραπτού,μητροπολίτη Νικαίας.Σε αυτόν αποδίδονται οι κανόνες στους προφήτες και στην Κυριακή της Ορθοδοξίας,στην Β Κυριακή περί του Ασώτου και τέσσερις συμπληρωματικές ωδές στο τετραώδιο του Κοσμά στο Σάββατο του Λαζάρου. Επίσης σε αυτόν αποδίδονται τα ιδιόμελα της Κυριακής των Απόκρεω  «Όταν τίθενται θρόνοι…», «Δανιήλ ο προφήτης,ανήρ επιθυμιών γενόμενος..»,τα τρία στιχηρά της Κυριακής της Τυρινής  «Οίμοι ! Ο Αδάμ εν θρήνω κέκραγεν…»,¨ «Το στάδιο των αρετών ηνέωκται…», ¨Αδάμ του Παραδείσου διώκεται…».

Από τον 9^ο αιώνα μέχρι τον 14^ο αιώνα αρχίζει η τρίτη και η τελευταία περίοδος καταρτισμού του Τριωδίου.Από τους υμνογράφους της περιόδου αυτής είναι γνωστοί εξής: Κων/νος ο Πορφυρογέννητος (συνέθεσε τροπαρια Μ.Εβδομάδας) ,ο Συμεών ο Μεταφραστής (συνέθεσε δύο κανόνες στον θρήνο της Θεοτόκου), Θεόδωρος ο πρωτοασηκρίτης (σε αυτόν αποδίδονται τρία ιδιόμελα στον Άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα «Χορεύουσι στίφη μαρτύρων χαρμονικώς…», «Η καθαρά και πανάμωμος νηστεία επιδημήσασα νυν προς ημάς…», «Τη μαρτυρική σου προς Θεόν παρρησία…»), Ιωάννης Μητροπολίτης Ευχαϊτων (συνθέτης δύο κανόνων στον Θεόδωρο τον Τήρωνα που υπάρχουν στον Όρθρο του Α Σαββάτου των Νηστειών), ο Νικηφόρος Βλεμμύδης (σε αυτόν αποδίδεται το ιδιόμελο του Μ.Σαββάτου «Τον ήλιο κρύψαντα…») .

Τελευταίος γνωστός υμνογράφος του Τριωδίου είναι ο Πατριάρχης Κων/πόλεως Φιλόθεος,ο ποιητής της ακολουθίας του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α.Καλλίστου Μηλιαρά.Ιστορική επισκόπηση του Τριωδίου

Β.Ευαγγέλου Θεοδώρου .Η Μορφωτική αξία του ισχύοντος Τριωδίου

Γ.Θεοδώρου Ξύδη.Βυζαντινή υμνογραφία. Ο Υμνογράφος Θεοφάνης ο Γραπτός.

Δ.Παναγιώτη Τρεμπέλα.Εκλογή Ελληνικής Ορθόδοξης υμνογραφίας.

Ε. Dan Nicolae Obancea.Η ανθρωπολογία του Τριωδίου.Θες/νικη 2013.

ΜΟΙΡΑΣΤΕΙΤΕ ΤΟ: